Wanneer ben je financieel vitaal? Heeft dat alleen met je portemonnee te maken of ook iets met je gevoelens, gedachten en gezondheid? Als je deze vragen stelt aan een gedreven financieel adviseur én aan een rasechte lifecoach dan krijg je waarschijnlijk twee heel verschillende antwoorden.
Lees het artikel in de VVP Special Financieel Vitaal 2023
Laatst werd mijn aandacht op LinkedIn getrokken door een artikel van een financieel adviseur. De adviseur was enthousiast over het bereiken van financiële vitaliteit door vooral sober en geldbewust te leven. Het geld dat hiermee wordt bespaard moet je volgens de adviseur voor je laten werken. Zo hoef je niet te wachten totdat je oud en grijs bent om met pensioen te kunnen gaan. Als je jaarlijks een significant deel van je inkomen opzijzet bereik je sneller dan gedacht financiële vrijheid, zo stelt de adviseur. De adviseur repte hierbij met geen woord over hoe diens voorgestelde sobere leefstijl tijdens de opbouwfase van het vermogen aanvoelt. En evenmin of de klant dit op een enigszins plezierige wijze kan realiseren in onze best wel materialistisch ingestelde samenleving.
Hoe dan ook, in zijn betoog stelde de financieel adviseur voor om jaarlijks minimaal een aanzienlijk percentage van het netto inkomen opzij te zetten en dit bedrag te gaan beleggen. De adviseur maakte een rekensom hoe hiermee op relatief korte termijn de felbegeerde financiële vrijheid bereikt zou worden. Een lifecoach schoot dit artikel op LinkedIn duidelijk in het verkeerde keelgat. De coach reageerde in de trend van ‘die financieel adviseurs denken altijd dat ze vitaliteit kunnen bereiken met geld maar vitaliteit gaat helemaal niet om geld. Het gaat om persoonlijke balans, een gezonde leefstijl, mindfulness, normen en waarden etc. etc.’
Hoe voelt het eigenlijk om ‘niet financieel vitaal’ te zijn?
Zoals zo vaak lag de waarheid waarschijnlijk ergens in het midden. Met dit voorbeeld heb ik in elk geval laten zien dat financiële vitaliteit verdergaat dan uitsluitend een rationele financiële planning of advies. Ook al zat er weinig emotie in de theorie van de adviseur, de lifecoach was er blijkbaar danig door geraakt. “Niets maakt zoveel emoties los als geld”, dacht ik met een glimlach toen ik het las.
Afgelopen jaren is er vaker cross-sectioneel onderzoek gedaan naar het verband tussen financiële problemen en de fysieke en psychische gezondheid van mensen. In geen van deze onderzoeken is een oorzakelijk verband gelegd tussen deze factoren (Münster e.a., 2013). Wel is aangetoond dat er een duidelijke samenhang is tussen gezondheidsproblemen en financiële problematiek (Heijkant, van den e.a., 2020). Mensen met financiële problemen hebben vaker last van gezondheidsproblemen, terwijl mensen die ziek zijn op hun beurt relatief vaker financiële problemen krijgen. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, zorgt financiële rijkdom slechts tot bepaalde hoogte voor meer levensgeluk terwijl armoede gemiddeld wel leidt tot minder geluksgevoel (Ahuvia, 2008).
Geldzorgen zijn voor arm én rijk
Is ‘niet financieel vitaal zijn’ dan hetzelfde als armoede? Een financieel adviseur zou armoede objectief definiëren door te kijken naar wat mensen economisch gezien precies te besteden hebben. Er is ook een psychologische definitie van armoede die zich richt op hoe mensen hun welvaartsniveau ervaren. Bijvoorbeeld het begrip schaarste zoals dat gedefinieerd wordt in het werk van Mullainathan en Shafir (2013). Dit schaarstebegrip is een subjectieve armoedegrens die iets zegt over hoe mensen zich voelen ten opzichte van hun beschikbare tijd en geld. Deze gevoelsmatige ervaring van de financiële omstandigheden kan in de praktijk afwijken van de objectieve economische situatie. Mensen met weinig geld die eenvoudig leven kunnen gelukkig zijn met hun levensomstandigheden terwijl er economisch gezien wel sprake is van armoede. Andersom kan een financieel rijke toch schaarste ervaren omdat diegene méér-méér-méér wil of bang is om zijn financiële rijkdom te verliezen (Mullainathan & Shafir, 2013). Je zou kunnen stellen dat de financieel rijke dan op persoonlijk vlak toch een arm mens en zeker niet financieel vitaal is.
Van geldzorgen word je letterlijk ziek
Financiële problemen en ernstige geldzorgen veroorzaken stress die iemands vermogen om doelgericht te kunnen handelen volledig onderuit kan halen. Stress zorgt voor allerlei psychische-, fysieke- en biochemische reacties in het lijf. Stress over financiële problemen kan de controle over de emoties behoorlijk dwarsbomen. Zelfs milde stress hierover kan dit al veroorzaken (National Academy of Sciences of the United States of America, 2013). Je bent dan simpelweg niet meer de beste versie van jezelf.
Stress zorgt ook voor aanscherping van de zintuigen en het onthouden van de gebeurtenissen die de stressreactie hebben uitgelokt. In de beginfase van de financiële zorgen kan het ervaren van stress daarom juist aanzetten tot daadkracht zodat de financiële problemen niet groter of zelfs opgelost kunnen worden. Stress is dus niet altijd negatief maar kan ook een positieve functie hebben bij het voorkomen of oplossen van financiële problemen (National Academy of Sciences of the United States of America, 2013). Langdurige stress zorgt op termijn voor uitputting en heeft uiteindelijk een negatief effect op het ervaren van financiële vitaliteit.
Liegen en doen alsof niets aan de hand is
Veel mensen met problematische schulden onderdrukken cognitief hun bewuste ervaring van de feiten en doen alsof er niets aan de hand is. Daardoor ervaren zij onvoldoende eigenaarschap of gedragen zich als het slachtoffer van de situatie. In de praktijk zouden we zeggen ‘degene steekt de kop in het zand’ of ‘de klant liegt tegen mij’. Hierbij speelt een belangrijk psychologisch principe een rol, namelijk cognitieve dissonantie (Kuiper, 2018). Dit zijn de spanningen tussen hoe de wereld zou moeten zijn en hoe het leven er werkelijk uitziet. Om de spanningen van de dissonantie te verminderen kunnen mensen hun eigen gedrag gaan rechtvaardigen of zichzelf de schuld geven van alle financiële problematiek (Kuiper, 2018). In de praktijk zul je zien dat mensen met financiële problemen heel verschillend reageren op de feitelijke financiële omstandigheden. Waar de ene persoon een megaprobleem ervaart, maakt een ander zich er ogenschijnlijk nauwelijks druk om. Ook blijkt uit onderzoek dat de manier waarop het lichaam reageert op geldstress sterk afhankelijk is van de persoonlijkheid (Niehoff, 2014).
Niet-helpend gedrag: van impulsieve handeling tot passief toekijken
Feit is dat onze bovenkamer op tilt slaat als we ernstige financiële problemen ervaren. In de hersenen worden de zogenoemde affectieve prikkels van stressoren verwerkt. Ons brein labelt deze ervaringen als positief of negatief. Stressvolle gebeurtenissen activeren vanuit de hersenen biologische reacties in het lichaam. Het lichaam komt dan in een toestand van verhoogde arousal. Dit maakt snelle reacties op de gebeurtenissen in de omgeving mogelijk. Tegelijkertijd gaat een staat van verhoogde arousal ten koste van de kwaliteit van de prestatie (Kloet, Joëls, & Holsboer, 2009). Mensen met geldstress zijn daardoor vaak minder goed in staat om hun financiële problemen effectief te lijf te gaan. Zij kunnen snel en impulsief handelen voor een korte termijnoplossing die op de langere termijn meer kwaad dan goed doet.
Bij mensen die te kampen hebben met een langdurig hoog arousalniveau vermindert uiteindelijk de prestatie. Zij missen dan de kracht en de motivatie om zelfs maar de kleinste zaken op pakken (Eysenenck, 1967). Diegene wil nog wel maar kan het eenvoudigweg niet meer opbrengen. Volgens de Wet van Yerkes-Dodson wordt het arousalniveau verhoogd door angst, sterke drang tot presteren, omgevingslawaai en bepaalde medicijnen en genotsmiddelen. Factoren die volgens deze theorie het arousalniveau verminderen zijn kalmeringsmiddelen, slaaptekort en weinig drang tot presteren. Deze factoren kunnen elkaar onderling versterken of verzwakken. Ook de persoonlijkheid kan van invloed zijn. Introverte mensen schijnen onder stress gemiddeld slechter te presteren dan extraverte mensen omdat zij van nature dichter bij het optimale niveau zitten. Zij kunnen daardoor minder arousal aan dan extraverte mensen (Eysenenck, 1967).
Niet financieel vitale mensen voelen zich vaak ongelukkig
Mensen die financiële problemen ervaren voelen zich vaak ongelukkig. Dit ongeluksgevoel is gerelateerd aan twee onderwerpen, namelijk levensevaluatie en emotioneel welbevinden. Levensevaluatie zegt iets over hoe (on)tevreden iemand over het algemeen is met zijn of haar leven. Emotioneel bevinden gaat over hoe vaak mensen positieve of negatieve emoties ervaren. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat er wel degelijk een relatie is tussen inkomen en het ervaren van geluk. Mensen worden niet altijd gelukkiger van meer geld, maar zijn gemiddeld wel ongelukkiger als ze weinig geld hebben (Ahuvia, 2008). Vrij vertaald zijn mensen die leven in armoede of met financiële problemen minder gelukkig dan mensen die voldoende geld hebben om van rond te komen. Boven de grens ‘voldoende inkomen om van te leven’ zorgt meer geld niet voor een aantoonbare toename van levensgeluk.
Vertrouwen in eigen kunnen vergroot gevoel van financiële vitaliteit
Mensen met financiële problemen zijn de sturing over hun eigen leven vaak geheel of gedeeltelijk kwijt. Dit wordt veroorzaakt door een combinatie van de daadwerkelijke financiële situatie, het geloof in eigen kunnen en de interactie met de sociaal-maatschappelijke omgeving. Bandura stelt dat het gevoel controle te hebben over gebeurtenissen iemands leven voor het grootste deel beïnvloedt. Dit gevoel is belangrijker dan het daadwerkelijk direct kunnen oplossen van de problemen.
Door een gevoel van controle over zichzelf zijn mensen beter in staat om gewenste doelen in de toekomst te behalen en ongewenste uitkomsten te voorkomen. De vaardigheid om uitkomsten te beïnvloeden maakt mensen voorspelbaar. De mate van motivatie, de gemoedstoestand en de actie die mensen ondernemen is meer gebaseerd op wat mensen geloven dan wat objectief de feiten zijn (Bandura, 2002). Dit verklaart waarom de medewerkers met financiële problemen, vaak al zo snel na aanvang van onze financiële coaching weer aan het werk zijn. De problemen zijn dan nog niet opgelost maar er is licht aan het einde van de spreekwoordelijke tunnel. Er komt een oplossing!
Wantrouwen en angst voor het bestaansrecht
Mensen met financiële problemen hebben vaker last van wantrouwen. Wantrouwen is een beperkende emotie die ervoor zorgt dat iemand geen vertrouwen heeft in andere mensen of in bepaalde situaties. Wantrouwen komt voort uit angst en zorgt voor schaamte (Hilgers, 2012). Wantrouwen kan ervoor zorgen dat een werknemer met financiële problemen helemaal geen hulp wil zoeken of aannemen.
Het is daarom niet vreemd dat diegene probeert om de problemen en geldzorgen te verdoezelen voor de directe omgeving. Wantrouwen is een niet-helpende emotie die een rol speelt in sociaal-maatschappelijke context. Het kan ook een belangrijke oorzaak zijn waarom financiële problemen van werknemers voor de werkgever verborgen blijven (NVVK, 2022).
Balans in hoofd- hart- en geldzaken
Ik durf te stellen dat financiële vitaliteit niet hoofdzakelijk of uitsluitend over geldzaken gaat. Het draait vooral om congruentie en het realiseren van wat mensen zich wensen in hun leven. Congruentie betekent dat wat je denkt, voelt en doet met elkaar overeenkomt. Het geld is slechts één van de spelers in het veld om deze gewenste levenssituatie te realiseren. En net als bij het voetbal draait het spel niet om één speler maar om coaching van het gehele team: emoties, gedachten, gedrag, context én geldzaken.
Hopelijk begrijpen de lezers nu beter waarom de lifecoach zo reageerde. Ergens heeft deze coach wel een punt. Als financieel adviseur zijn we ons lang niet altijd voldoende bewust van wat zich op menselijk vlak afspeelt bij mensen met financiële problemen. En mocht de lifecoach dit artikel ook lezen dan wil ik diegene graag helder uitleggen wat het belang is van een gedegen financieel plan of advies voor het realiseren van duurzame financiële vitaliteit, nu en in de toekomst.
Over de auteur
Erna Knipscheer is Financieel Vitaal Coach en Financieel Planner van het Jaar 2008. Haar missie is om mensen met geldzorgen weer de baas te laten zijn over zichzelf.
